🌸 Khi trẻ được phép lựa chọn, trẻ học cách dẫn dắt chính mình

Trong một nghiên cứu dọc kéo dài hơn 40 năm tại Hoa Kỳ, nhóm nghiên cứu do David P. Weikart và Lawrence J. Schweinhart (2005) thực hiện trên chương trình giáo dục mầm non HighScope Perry Preschool Project đã chỉ ra: những trẻ em được học trong môi trường giáo dục lấy trẻ làm trung tâm – nơi các em được lựa chọn, tham gia ra quyết định và khuyến khích tự chủ – có tỷ lệ tốt nghiệp trung học phổ thông cao gấp đôi, giảm 46% nguy cơ thất nghiệp, và mức độ hài lòng cuộc sống cao hơn rõ rệt khi trưởng thành, so với nhóm trẻ cùng độ tuổi nhưng học theo phương pháp truyền thống.

Không dừng lại ở đó, nhà kinh tế học đạt giải Nobel – James J. Heckman (2010) – khi phân tích dữ liệu từ nghiên cứu này, đã chỉ ra rằng: mỗi đồng đầu tư vào giáo dục sớm chất lượng cao mang lại lợi ích kinh tế gấp 7–10 lần, nhờ vào việc giúp trẻ phát triển kỹ năng mềm, tư duy phản biện và năng lực tự chủ – những yếu tố có ảnh hưởng dài hạn đến hành vi xã hội, sức khỏe tinh thần và thành công nghề nghiệp.

Không phải nhờ lớp học sang trọng hay công nghệ hiện đại.
Mà nhờ một triết lý giáo dục tưởng chừng đơn giản nhưng có sức mạnh chuyển hóa sâu sắc: "Trẻ em học tốt nhất khi được tin tưởng, được trao quyền và tự mình trải nghiệm."

🌸 Ba nguyên tắc giúp trẻ phát triển tư duy tự lập tại nhà

Trong cuộc sống hàng ngày, cha mẹ có thể nuôi dưỡng năng lực này mà không cần trường học đặc biệt, chỉ cần đổi cách tương tác với con.

🔹 Nguyên tắc 1. Cho con tham gia lập kế hoạch cho chính mình

Câu hỏi như:

• “Con muốn làm gì đầu tiên sau bữa sáng?”
• “Con muốn đọc sách hay vẽ trước?”
• ...

Điều này giúp trẻ cảm nhận rằng ý kiến của mình được coi trọng.

📌 Gợi ý:

• Với trẻ nhỏ, cha mẹ có thể đưa 2–3 lựa chọn cụ thể thay vì hỏi mở quá rộng.
• Dùng bảng kế hoạch bằng tranh, hình ảnh để con dễ hình dung.

🧠 Theo lý thuyết Tự Quyết (Self-Determination Theory – Deci & Ryan, 1985), cảm giác tự chủ là yếu tố nền tảng tạo nên động lực nội tại mạnh mẽ.

🔹 Nguyên tắc 2. Để con tự làm điều mình chọn, không chen ngang

Khi được phép tự làm, dù chậm, vụng hay sai, trẻ đang phát triển tư duy thử - sai, khả năng kiên nhẫn và cả lòng tự trọng.

Cha mẹ càng ít can thiệp (trừ khi cần thiết), con càng phát triển vùng vỏ não trước trán (prefrontal cortex) – vùng não chịu trách nhiệm cho tự kiểm soát, ra quyết định và đánh giá hậu quả (Diamond, 2013).

📌 Gợi ý:

• Sắp xếp môi trường học tập, làm việc vừa tầm với trẻ.
• Tạo “khung giờ chậm” mỗi ngày – nơi không bị thúc ép.

🔹 Nguyên tắc 3. Giúp con ôn lại trải nghiệm sau mỗi hoạt động

Sau khi con hoàn thành một việc (dọn đồ chơi, vẽ tranh, rửa bát…), cha mẹ đừng vội chấm điểm hay sửa sai. Hãy hỏi:

• “Con cảm thấy phần nào là vui nhất?”
• “Nếu làm lại, con muốn thay đổi điều gì?”
• “Con thấy mình học được gì từ hôm nay?”

📌 Gợi ý:

• Ghi chép thành “nhật ký học tập” bằng tranh vẽ hoặc ảnh chụp.

• Gợi lời bằng cách nêu quan sát tích cực, ví dụ: “Ba thấy con kiên nhẫn khi không mở nắp được...”

🔬 Các nghiên cứu chỉ ra rằng: Khi trẻ biết tự đánh giá quá trình của mình, trẻ phát triển tư duy phản biện, khả năng phục hồi tâm lý và ít phụ thuộc vào lời khen (Dweck, 2006).
🌸 Tại sao điều này lại quan trọng trong thế kỷ 21?

Trong một thế giới liên tục thay đổi, nơi công nghệ có thể thay thế kỹ năng kỹ thuật, thì năng lực thích nghi, tự học và làm chủ bản thân trở thành lợi thế cạnh tranh quan trọng nhất. 

🎓 Tổ chức OECD (2022) đã nhấn mạnh: “Giáo dục thế hệ tương lai không thể dừng lại ở việc dạy kiến thức, mà phải rèn khả năng học suốt đời, tự chủ, hợp tác và sáng tạo.”

🌸 Nếu bạn là cha mẹ: Đừng đợi đến khi con vào đại học mới dạy con tự lập

Quá trình nuôi dưỡng khả năng tự chủ không bắt đầu từ kỳ vọng mà bắt đầu từ sự tin tưởng nhỏ mỗi ngày.

Hãy bắt đầu từ một câu hỏi đơn giản: 👉 “Con muốn bắt đầu hôm nay bằng việc gì?”

Và kiên nhẫn đợi con trưởng thành – từ chính những lựa chọn đầy vụng về nhưng quý giá của tuổi thơ.

-       Thạc sĩ tâm lý Hoàng Thị Thuỷ - 

📚 Tài liệu tham khảo:

• Schweinhart, L. J., et al. (2005). Lifetime Effects: The Perry Preschool Study Through Age 40. HighScope Press.
• Heckman, J. J., et al. (2010). The Rate of Return to the Perry Preschool Program. Journal of Public Economics.
• Deci, E. L., & Ryan, R. M. (1985). Intrinsic Motivation and Self-Determination in Human Behavior. Springer.
• Dweck, C. S. (2006). Mindset: The New Psychology of Success. Random House.
• Diamond, A. (2013). Executive functions. Annual Review of Psychology, 64, 135–168.